Czyściec błotny (Stachys palustris) - odmiana typowa (var. vulagaris) i polna (var. segetum)

1. TAKSON: Czyściec błotny Stachys palustris 1L., rodzina: Jasnotowate Lamiaceae (A5)

 

 

Odmiana typowa (var. vulgaris) - rodzima dla Polski, występuję w mokrych ziołoroślach i szuwarach, na stanowiskach naturalnych

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Odmiana polna (var. segetum) - prawdopodobnie zawleczona do Polski w prehistorii, dawniej (pół-) uprawiana

2. SIEDLISKA WYSTĘPOWANIA:  ziołorośla (nie koszone)

3. SIEDLISKA Z KTÓRYCH ZBIERANO: ziołorośla i szuwary na Ponidziu

4. TOKSYCZNOŚĆ: roślina nieszkodliwa

5. ZBIERANE ORGANY JADALNE: bulwy, tworzone jesienią; jadalne są także młode pędy i owoce suche tego gatunku, ale ich nie testowano w niniejszej pracy

6. SPECYFIKA POZYSKANIA I OBRÓBKI WSTĘPNEJ: zbiór dość wydajny, dość szybki; nie jest on bardzo trudny, bo rośliny rosną w pulchnej, wilgotnej ziemi; obróbka – tylko mycie

7. SPECYFIKA DALSZEJ OBRÓBKI: nie potrzebna

8. OBRÓBKA TERMICZNA: nie jest konieczna, ale bulwy smaczniejsze są po np. usmażeniu niż na surowo

9. WARTOŚĆ ORGANOLEPTYCZNA: smażone bulwy są bardzo smaczne; przypominają w smaku frytki z ziemniaków; gdy się je ugotuje bardziej czuć lekką, ale wyraźną goryczkę

10. KALORYCZNOŚĆ:  bulwy czyścca błotnego S. palustris są zapewne wysoko kaloryczne; pokrewny czyściec japoński S. affinis zawiera w bulwach wielocukier stachiozę, która nie jest w pełni przyswajalna przez organizm ludzki – zatem bulwy S. palustris, które mogą mieć podobny skład, są raczej dietetyczne

11. WYKORZYSTANIE POKARMOWE OBECNE LUB W PRZESZŁOŚCI (ZACHOWANE DANE):  Hedrick (1919) podaje, że bulwy tego gatunku były jadane podczas głodu, gotowane lub suszone; Moerman (2002) nic nie pisze o jedzeniu przez Indian tych bulw; wspomina jedynie, że Indianie Gosiute jedli „nasiona” tego gatunku; bulwy S. palustris, wraz z wieloma innymi roślinami, były polecane jako pokarm zastępczy podczas I wojny światowej (Maurizio 1926); miały być one przyrządzane jak szparagi; Łuczaj i in. (2011) podają że był on pokarmem głodowym w płd. i płd-wsch. Polsce do aż do przełomu XIX i XX wieku, a potem tylko przekąską do 1970 roku; najczęściej mielono bulwy i dodawano do zup lub chleba; w XVIII i XIX wieku był jadany w Szwecji i Wielkiej Brytanii

12. OCENA PRZYDATNOŚCI GATUNKU NA POKARM PODSTAWOWY: wartościowy pokarm podstawowy

13. CZAS ZBIORU I OBRÓBKI PORCJI „P” I „R”:  

- odmiana typowa - Stachys palustris L. var. vulgaris - czas zbioru 1 kg bulw - około 1 h 23’ pracy (5A)

- odmiana polna - Stachys palustris L. var. segetum - czas zbioru 1 kg bulw - około 43’pracy (5A)

14. GATUNKI SPOKREWNIONE:  najwartościowszym gatunkiem z rodzaju czyściec - Stachys jest S. affinis (syns.: S. sieboldii, S. tuberifera) - cz. japoński, gatunek uprawiany w Chinach i Japonii, rzadziej w innych częściach świata; gatunek rodzimy w północnych Chinach; jadany jest surowy lub po obróbce temicznej (Hu 2005); w podobny sposób wykorzystywane są bulwy S. adulterina, gatunku rodzimego w zachodnim Hubei i przylegającym obszarze Syczuanu (Hu 2005), oraz S. geobomycis; jadalne są także liście S. baicalensis (Kunkel 1984) oraz bulwy i liście północnoamerykańskiego S. hyssopifolia (Tanaka 1976; Kunkel 1984); z liści i szczytów pędów S. officinalis (syn. Betonica o.) wyrabiano smaczną namiastkę herbaty (Facciola 1990); czyściec florydzki - S. floridiana, z południa USA, jest czasem zbierany dla jadalnych bulw i bardzo rzadko uprawiany. 

 

Czyściec błotny w czasie kwitnienia (bulwy tworzą się dopiero jesienią, kiedy część nadziemna zamiera)

Bulwy odmiany typowej

Bulwy odmiany polnej

Tutaj jest link do artykułu o różnicach morfologicznych organów podziemnych obu odmian czyścca błotnego (które były niezauważane wcześniej): 

http://maxbot.botany.pl/cgi-bin/pubs/data/article_pdf?id=4209

 

 

 

Płucnica islandzka (Cetraria islandica) - smaczny i bezpieczny porost jadalny

1. TAKSON: Płucnica islandzka - Cetraria islandica (L.) Ach., Parmeliaceae (A5)

2. SIEDLISKA WYSTĘPOWANIA: bory sosnowe

3. SIEDLISKA Z KTÓRYCH ZBIERANO: suche bory sosnowe na Ponidziu (tzw. bory chrobotkowe)

4. TOKSYCZNOŚĆ: porost ten zawiera gorycz, która jest szkodliwa i trzeba ją usunąć

5. ZBIERANE ORGANY JADALNE: plecha

6. SPECYFIKA POZYSKANIA I OBRÓBKI WSTĘPNEJ: zbiór jest bardzo łatwy i wydajny; najwięcej czasu zajmuje czyszczenie plech z igieł i liści;  w sumie można uzyskać ponad 1 kg suchej plechy po godzinie zbioru wraz z czyszczeniem.

7. SPECYFIKA DALSZEJ OBRÓBKI: zebrane plechy trzeba moczyć w ługu przez dobę, a potem w świeżej zmienianej wodzie lub w wodzie płynącej, przez kolejną dobę; potem plechę można ugotować

8. OBRÓBKA TERMICZNA: konieczna (1 h); można gotować na parze w dole ziemnym

9. WARTOŚĆ ORGANOLEPTYCZNA: odgoryczone, gotowane plechy mają przyjemny, specyficzny smak, są galaretowate i bardzo smaczne

10. KALORYCZNOŚĆ: wysokokaloryczna; zawiera do 44% skrobi porostowej (licheniny) i 3% cukru (Wierzilin 1959)

11. WYKORZYSTANIE POKARMOWE OBECNE LUB W PRZESZŁOŚCI (ZACHOWANE DANE): w Szwecji robi się ze skrobi porostowej cukier i alkohol (Wierzilin 1959); porost jadany na całej północy; na Islandii to do dziś pokarm ludzi; także w Ameryce Północnej jadało się ten porost; w Niemczech polecano go do jedzenia podczas I wojny światowej (Maurizio 1926); porost jadany także w Laponii; po wypłukaniu goryczy dodaje się go do maki na chleb lub gotuje się z mlekiem (Hedrick 1919); porost na Północy stosowany jako dodatek do chleba oraz w przemyśle cukierniczym (Podbielkowski 1964)

12. OCENA PRZYDATNOŚCI GATUNKU NA POKARM PODSTAWOWY: jeden z najważniejszych pokarmów podstawowych; dostępny przez cały rok; odżywczy i smaczny, wydajny;

13. CZAS ZBIORU I OBRÓBKI PORCJI „P” I „R”: dokładana kaloryczność nie jest znana ale prawdopodobnie czas zbioru i obróbki obu porcji to około – „P” – 1,5h, „R” – 2h (szczegóły – patrz post „Legenda”);

14. GATUNKI SPOKREWNIONE: Cetraria crispa jest użytkowana tak samo jak C. islandica (Podbielkowski 1964); jak pisały Kuhnlein i Turner (1991) Eskimosi z Alaski przyprawiali zupy plechami C. crispa i C. cucullata.

15. UWAGI: porost ten to także wartościowy lek, dostępny także u nas w sklepach zielarskich; jest on sprowadzany z za granicy, gdyż w Polsce płucnica jest pod ochroną prawną; ja do jej przetestowania uzyskałem odpowiednie zgody; mimo, że jej zbiór jest u nas zakazany, można jednak kupić sucha plechę i robić z niej smaczne potrawy.

To bardzo piękny porost ...

... i bardzo smaczny - wymaga jednak dość skomplikowanej obróbki. Najpierw trzeba plech oczyścić z igieł i gałązek oraz liści i wymoczyć przez noc w mocnym roztworze sody oczyszczonej, lub przesianego popiołu z drewna liściastego (im więcej sody lub popiołu tym lepiej; popiół jest słabszy w działaniu od sody)

Potem trzeba porost zawinąć w moskitierę i wrzucić na drugą noc do płynącej wody (rzeka, strumień), lub gotować, zmieniając kilkukrotnie wodę

Wymoczone w rzece plechy

Porost musi być jeszcze ugotowany (około 1h). Jeśli moczył się w rzece, nie trzeba już zmieniać mu wody. Jeśli nie suma czasu gotowania (wrzenia wody) pomiędzy zmianami wody powinna wynosić około 1h. Porost ten po takiej obróbce całkiem traci gorycz i posiada bardzo przyjemny smak. Doskonale komponuje się z miodem i owocami, jako odżywczy, pożywny i zdrowy deser. Może również stanowić pokarm podstawowy. Jest bowiem wysokokaloryczny i zupełnie nieszkodliwy po preparacji.

Płucnica islandzka często występuje razem z chrobotkami (niektóre z nich są również jadalne, jak np. chrobotek reniferowy, ale ze względu na możliwość pomyłki z pokrewnymi gatunkami, które są toksyczne i trudniejsze do spreparowania na pokarm, chrobotki są mniej warte polecenia dla początkujących zbieraczy)

Płucnica rośnie często w dużych grupach...

... jednak czasem trudno ją wypatrzeć wśród igliwia

Jedno ze stanowisk płucnicy islandzkiej i chrobotka reniferowego na Ponidziu

Porost ten występuje zwykle na piaszczystym podłożu w suchych borach sosnowych i, przynajmniej u nas, nie porasta wielkich powierzchni, a rośnie w niewielkich odseparowanych od siebie płatach. Na Podlasiu jest częstszy i tworzy większe skupiska.