1. TAKSON: lipa drobnolistna Tilia cordata Miller - rodzina lipowate Tiliaceae (D5, A5)
Zimowa czekolada z orzeszków lipy i szyszkojagód jałowca (przepis poniżej)
2. SIEDLISKA WYSTĘPOWANIA: lasy mieszane
3. SIEDLISKA Z KTÓRYCH ZBIERANO: skraje lasów na Ponidziu
4. TOKSYCZNOŚĆ: roślina nieszkodliwa
5. ZBIERANE ORGANY JADALNE: młode liście i dojrzałe orzeszki
6. SPECYFIKA POZYSKANIA I OBRÓBKI WSTĘPNEJ: zbiór młodych liści jest średnio wydajny (23'/kg); owoce zbierano rękami i wtedy okazały się one dość wydajne (D w rankingu); przy wykorzystaniu lepszej metody zbioru – obijania orzeszków kijem i młócenia w worku by oddzielić owoce od szypułek - okazały się pierwszorzędnym pokarmem (A w rankingu)
7. SPECYFIKA DALSZEJ OBRÓBKI: nie wymagana
8. OBRÓBKA TERMICZNA: zarówno liście jak i orzeszki można jeść na surowo
9. WARTOŚĆ ORGANOLEPTYCZNA: liście są śluzowate i dość twarde, ale smaczne; orzeszki są również smaczne i mają cienkie skorupki nie utrudniające bardzo jedzenia; można je także zmiażdżyć lub rozetrzeć na smaczną jednolitą masę
10. KALORYCZNOŚĆ: liście są nisko, a orzeszki wysokokaloryczne; te ostatnie mają 5220 kcal/kg
11. WYKORZYSTANIE POKARMOWE OBECNE LUB W PRZESZŁOŚCI (ZACHOWANE DANE): w Polsce powszechnie pito dawniej herbatę z kwiatostanów lip Tilia spp.; poza tym zbierano także czasem na pokarm liście lub zbierano sok z pnia (PFAF); w XVIII w. francuski chemik Missa odkrył, że z niedojrzałych owoców lipy z dodatkiem jej kwiatów można sporządzić produkt o smaku czekolady; była ona nawet produkowana na skalę przemysłową w Prusach, ale zaniechano produkcji, bo czekolada dość szybko się psuła; poza tym można też robić czekoladopodobny nugat z dojrzałych, zebranych zimą owoców (obserwacja własna); z orzeszków można także otrzymać substytut kawy (Hedrick 1919; Couplan 1989); Kluk (1805-1811) podaje, że z owoców lipy można otrzymać olej podobny jakościowo do oliwy z oliwek oraz kawę i czekoladę; według Moermana (2002) młode pędy i pąki liściowe tegoż gatunku jedli tylko Indianie Chippewa; z liści i kwiatów lip Tilia spp. robiono w Europie i Ameryce północnej herbatę, a z soku – cukier (Hedrick 1919); podczas I wojny światowej polecano wytłaczać z owoców lipy drobnolistnej T. cordata, szerokolistnej T. platyphyllos i amerykańskiej T. americana olej jadalny; T. cordata była prawdopodobnie źródłem jadalnego oleju już w neolicie (Maurizio 1926)
12. OCENA PRZYDATNOŚCI GATUNKU NA POKARM PODSTAWOWY: liście były tylko sezonową przyprawą (nie nadają się do kwaszenia); owoce (szczególnie jeśli strząsane na płachtę, a nie zbierane ręcznie) mogły być wartościowym pokarmem (nawet podstawowym) często dostępnym przez całą zimę (lub przynajmniej jej część), nawet podczas mrozów, kiedy niewiele jest innego pokarmu; odżywczy i smaczny, wydajny;
13. CZAS ZBIORU I OBRÓBKI PORCJI „P” I „R”:
Młode liście – 23'/1kg
Orzeszki - 1h 11' - porcja P i 1h 30' porcja R
14. GATUNKI SPOKREWNIONE: w Azji, a także w mniejszym stopniu w Ameryce Północnej, jadano jeszcze kilka gatunkówlip Tilia spp; głównie parzono z nich herbatę lub jedzono liście, a rzadziej także owoce (PFAF); dla przykładu Indianie jedli podkorze, sok oraz liście lipy amerykańskiej T. americana (Couplan 1989); liście lipy srebrzystej T. tomentosa bywały używane jako dodatek fałszerski do suszonego majeranku Origanum majorana (Facciola 1990)
15. UWAGI: na pokarm najbardziej nadaje się lipa drobnolistna; inne gatunki mają zwykle kutnerowate („włochate”) orzeszki, które mają grube ścianki; poniżej nasz autorski przepis na zimową czekoladę czekoladę, którą wytwarza się niemal wyłącznie z owoców lipy i szyszkojagód jałowca (bez dodatku cukru czy kakao!); UWAGA: trzeba ściśle trzymać się przepisu, gdyż źle spreparowany jałowiec może zaszkodzić
Zimowa czekolada z lipy i jałowca
SKŁADNIKI: dojrzałe owoce lipy, szyszkojagody jałowca, odrobina wody i masła.
SPOSÓB PRZYGOTOWANIA:
Szyszkojagody zmiażdż lekko zawinięte w ścierkę, następnie zalej ciepłą wodą (około 40 stopni C) w proporcji 1kg szyszkojagód na 3 litry wody. Mieszaj wszystko około 15 minut, odcedź. Jałowiec wyrzuć, a odcedzoną wodą zalej jeszcze 2 razy po kilogramie jałowca, także mieszając 15 minut za każdym razem. Potem wodę tą odparuj w łaźni wodnej do konsystencji gęstego syropu. Owoce lipy zmiel w młynku do kawy lub rozetrzyj na grubą mąkę na żarnach nieckowatych (jest to prosty przyrząd - wgłębienie w kamieniu lub pniaku i tłuczek z mniejszego kamienia). Do bardzo gęstego syropu z jałowca dodaj zmieloną lipę i zagotuj. Gorącą masę rozlej na płaski półmisek wysmarowany masłem i pozostaw do ostygnięcia i stężenia. Gotowy nugat pokrój w kostkę i podawaj. Taką potrawę można zrobić zimą niemal wyłącznie z surowców zebranych w lesie.
