Dzikie zboże - manna (Glyceria sp. div.)

1. TAKSON: Manna jadalna Glyceria fluitans (L.) R.Br, m. fałdowana Glyceria plicata (Fries) Fries, m. gajowa Glyceria nemoralis (Uechtr.) Uechtr. et Koern, m. mielec Glyceria maxima (Hartman) Holmb, rodzina Trawy Poaceae

   

   Wymłócone ziarniaki manny fałdowanej (Glyceria plicata) - najbardziej opłacalnego do zbioru gatunku

   
   
2. SIEDLISKA WYSTĘPOWANIA: szuwary przy stawach i kałużach leśnych, brzegi wód, olsy, mokradła
3. SIEDLISKA Z KTÓRYCH GO ZBIERANO: wyżej wymieniowe siedliska na Ponidziu i Mazurach
4. TOKSYCZNOŚĆ: manna mielec jest zaliczana do roślin trujących; zawiera glikozyd, który przy rozpadzie daje kwas pruski; wiosną w młodych roślinach jest go 0,01%, a w jesieni 0,03%; niektórzy przypisują powstanie kwasu pruskiego głowni atakującej tę roślinę (Bagiński, Mowszowicz 1963); Kluk (1805-1811) polecał młodą G. maxima na paszę (zarówno świeżą jak i siano) dla bydła, a szczególnie dla owiec; później wyrośnięta trawa ta ma być twarda i nieużyteczna na paszę; Kluk zalecał jej podsiewanie w mokrych miejscach jako roślinę pastewną; ziarniaki manny mielec prawdopodobnie nie są trujące i mogą być jadane; owoce pozostałych gatunków są nietoksyczne, ale rośliny mogą być infekowane przez rodzaj sporyszu (przetrwalniki pasożytniczych grzybów z rodziny Clavicipitaceae), który jest silnie trujący; ziele Glyceria fluitans zawiera pewną (raczej małą) ilość kwasu pruskiego (Mowszowicz 1982)
5. ZBIERANE ORGANY JADALNE: ziarniaki (owoce suche); ziarniaki manny jadalnej są dużo większe (2-3x) niż ziarniaki pozostałych gatunków Glyceria
6. SPECYFIKA POZYSKANIA I OBRÓBKI WSTĘPNEJ: zbiór ziarniaków jest często średnio opłacalny ; podczas niniejszych badań zbierano je zrywając całe wiechy z dojrzewającymi ziarniakami, podczas gdy zachowane dane (Jundziłł 1799; Mauriozio 1926) mówią o tym, że raczej otrzepywano dojrzałe ziarniaki (w czerwcu i lipcu) z wiech do naczyń; gdzie rośliny rosły gęsto udawało się zebrać dużo więcej owoców ścinając całe wiązki wiech – generalnie można powiedzieć, że zbiory traw są opłacalne tylko wtedy gdy te rosną łanami i można ścinać na raz wiele owocostanów (zbiory byłyby prawdopodobnie równie efektywne gdyby otrzepywano ziarniaki na przetak lub do innego naczynia; zbierając całe wiechy poświęcano więcej czasu na zbiór, a część ziarniaków, które jeszcze mocno trzymała się gałązek mogła jeszcze dojrzeć, gdy wiechy były rozłożone do suszenia; tutaj wyniki badań mogą nieco fałszować rzeczywisty obraz, bo skoro zbiór przez otrzepywanie się dawniej opłacał to tak powinno być i dziś); bardzo ważne jest to, by dotrzymać dokładnie odpowiedniego czasu zbioru, który jest bardzo krótki; należałoby co dzień chodzić na stanowiska i sprawdzać czy już dość ziarniaków dojrzało; zbierając Glyceria spp. należy je uważnie obserwować, tak jak Indianie obserwowali łany Zizania aquatica, i dokonać zbioru w najbardziej optymalnym stadium dojrzałości ziarniaków; najlepiej zbierać ziarnaki tuż po rzęsistym deszczu lub rano o rosie, gdyż straty ziarniaków opadających z wiech są niskie; czas zbioru i obróbki (młócenie) 1kg ziarniaków wynosi: manna fałdowana - 3 h 44’, m. jadalna - 7 h 24’, manna gajowa - 22 h 09’, m. mielec - 63 h 52’; plewki i ziarniaki manny fałdowanej są trochę mniejsze niż te u G. fluitans, ale jest najwydajniejszy z testowanych czterech gatunków Glyceria spp.; jedyny gatunek tego rodzaju naprawdę opłacalny do zbioru; być może także G. fluitans czy G. nemoralis byłyby tak opłacalne, gdyby odnaleziono zasobne stanowiska tych roślin
7. SPECYFIKA DALSZEJ OBRÓBKI ziarniaki luźno siedzą w plewach i dlatego młóci się je łatwo i szybko; mannę mielec bardzo trudno jest wymłócić; m. mielec: zbiór jest nietrudny, ale dość mało wydajny; młócenie jest trudne, długie i niemal nieopłacalne; uzyskana ilość wyłuskanych ziarniaków (nawet z dużej ilości fragmentów kłosków otrzepanych z wiech, których przez 1 h można zebrać naprawdę sporo) jest bardzo mała; ziarniaki są bardzo drobne, jajowate; kłoski dość długo pozostają całe (nie rozpadają się) nawet po dojrzeniu, nie obsypują się ławo – stąd najodpowiedniejszą metodą zbioru jest ścinanie całych wiech, odmiennie niż w przypadku innych gatunków Glyceria spp., gdzie raczej stosowano otrzepywanie dojrzałych ziarniaków; tak więc tutaj eksperyment został przeprowadzony prawidłowo; uderzającym jest, że z dużej ilości suchych, wykruszonych z wiech kłosków, można otrzymać jedynie garstkę ziarniaków; podczas młócenia są duże straty; być może należałoby bardziej gruntownie, dłużej obijać ziarniaki w stepie, może wtedy ilość wymłóconych owoców by wzrosła;
8. OBRÓBKA TERMICZNA: ziarniaki wymagają ugotowania, które nie trwa długo (najwyżej 20-30 min.)
9. WARTOŚĆ ORGANOLEPTYCZNA: gotowane ziarniaki są bardzo smaczne, miękkie i mają miły, delikatny aromat; dawniej gotowano je z mlekiem
10. KALORYCZNOŚĆ: skrobia w ziarniakach manny przypomina tą z owsa; skład ziarniaków pozbawionych kiełka (inaczej ilość tłuszczu byłaby większa): woda 13,54%, białka 9,69%, tłuszcze 0,43%, węglowodany 75,06%, włókno drzewne 0,21%, popiół 0,61% (Maurizio 1926); jak twierdzi Kluk (1805-1811) mannę jadalną zbierać należy na początku czerwca; „za granicą” jej ziarno było bardzo poszukiwane; ziarno manny (według Kluka) przewyższa pod względem dietetycznym zamorskie „sago”, lecz nie należy go gotować na mleku
11. WYKORZYSTANIE POKARMOWE OBECNE LUB W PRZESZŁOŚCI (ZACHOWANE DANE): manna jadalna użytkowana była na pokarm głównie w okolicach czysto słowiańskich i graniczących z nimi; zbierano ją więc na Nizinie Węgierskiej, w północno-wschodniej części Niemiec i Pomorza, aż po Brandenburgię, a szczególnie w okolicach Frankfurtu nad Odrą; w Peretsburgu manna była przedmiotem handlu i sprzedawano ją na targu; według Rostafińskiego jeszcze w połowie XIX w. wywożono mannę do portów bałtyckich i dalej za granicę; jak pisze Maurizio (1926 za Krünitzem) w końcu XVIII w. manna miała pewne znaczenie ekonomiczne; prawie cała manna sprowadzana do Niemiec trafiała do Frankfurtu nad Odrą; handlowano nią także w małych miastach Prus Wschodnich; zbierano ją w dawnych czasach w wielkich ilościach; była ona nawet jedną z 25-ciu rodzajów danin kmiecych (obok m.in. owsa, żyta, pszenicy, żołędzi i orzechów) w XVI i XVII w.; wiele stanowisk manny zniknęło wskutek osuszania łąk i obwałowywania koryt rzek, do tego właściciele ziemscy zakazali jej zbioru, by nie deptać przy tym trawy; mimo zakazów nadal zbierano mannę potajemnie pod wsią Zirbringen i wywożono do Frankfurtu nad Odrą; w wielu miejscach w Polsce mannę zbierano jeszcze w pierwszej połowie XX w., szczególnie na kresach wschodnich (Maurizio 1926); według tego ostatniego źródła, z ziarniaków Glyceria przyrządzano dawniej kwaśne polewki, podobnie jak ( w innych rejonach świata) z dzikiego ryżu (ostrudy) Zizania, Psamma, wydmuchrzycy/perzu Elymus i turzyc Carex; gatunek ten uprawiano nawet w XVII-XVIII w. w opuszczonych stawach rybnych w Niemczech i na Łużycach (strona internetowa: http://mansfeld.ipk-gatersleben.de); według Jundziłła (1799) i Pisulewskiego (1845) G. fluitans zbierano w czerwcu; podczas przeprowadzania badań do niniejszej pracy ziarniaki tego gatunku zbierano w czerwcu i lipcu, a nawet sierpniu, podczas gdy w przypadku G. plicata raz napotkano nawet nie do końca dojrzałe wiechy we wrześniu; był jednak taki rok, gdy ziarniaki G. fluitans i G. plicata dojrzały tylko w czerwcu i później nie było już co zbierać; m. gajowa G. nemoralis nadawała się do zbioru tylko na przełomie czerwca i lipca; według Mowszowicza (1970) ziarniaki  manny gajowej były jadane (obok m. jadalnej i fałdowanej); o jej użytkowaniu na pokarm wspomina także Maurizio (1926); miała być ona niekiedy brana za G. plicata, podczas gdy tą ostatnią zaliczano do taksonu G. fluitans
12. OCENA PRZYDATNOŚCI GATUNKU NA POKARM PODSTAWOWY: manna fałdowana i jadalna, oraz przy obfitym występowaniu, m. gajowa - mogły być ważnym pokarmem podstawowym (w środkowej epoce kamienia), lub głodowym (w okresach późniejszych);  dojrzewają już w czerwcu, gdy niewiele roślin nadaje się do zbioru (czyli podczas mezolitycznego przednówka); m. mielec raczej nie miała znaczenia; Ranking: manna fałdowana A5, m. jadalna B5, m. gajowa G5, m. mielec G5 (objaśnienia - patrz post „Legenda”)
13. CZAS ZBIORU I OBRÓBKI PORCJI „P” i „R” (bez czasu gotowania): manna fałdowana porcja P-2 h 17’, porcja R - 2 h 54’, m. jadalna P - 4 h 32’, R - 5 h 43’, m. gajowa P - 13 h 23’, R - 16 h 55’, m. mielec P - 39 h 04’, R - 49 h 21’ (szczegóły - patrz post "Legenda")
14. UWAGI: według Syreniusa rozróżniano dwa rodzaje manny: dziką, niesianą (Glyceria) i sianą, zwaną Sanguinella (prawdopodobnie Digitaria sanguinalis – proso krwiste); ta ostatnia jest obca w Polsce (jest archeofitem); jej krewniaczka D. ischaemum (proso nitkowate) także była jadana.

    

    Manna jadalna - dojrzewające wiechy

    

    Manna jadalna - wymłócone ziarniaki pomieszane z nieco potłuczonym sporyszem

    

    Manna fałdowana tworzy nieco mniejsze ziarniaki

    

    Manna gajowa

    

    Manna mielec

    

    Manna gajowa

    

    Wymłócona manna mielec

    
    

    

    Manna jadalna

    

    Od lewej: manna fałdowana, m. mielec, m. gajowa i m. jadalna

    

    Ziarniaki manny jadalnej po ugotowaniu